گياهشناسي
چيكو با نام علمي Manilkara zapota L گياهي است از خانواده Sapotaceae اين خانواده داراي جنسهاي مختلفي است كه تعداد زيادي گونه با ميوه خوراكي در آنها وجود دارد. علاوه بر چيكو، گونههاي زير از مهمترين گونههاي اين خانواده هستند.
- Chrysophyllum cainito L (Star apple)
- Pouteria sapota (Mammey sapote)
- P.campechiana (Canist)
- P.obovata (Luemo)
- P.caimito (abio)
- Calocarpum viride (green sapote)
Manilkara zapota L (نام مترداف: M.achras , P.mammosa , achras zapotaL) با نامهاي چيكو (فيليپس)، ساپوديلا(انگليس)، سان مانيلا(اندونزي) لاموت (تايلند) چيكلي (مكزيك)، چيكو زاپوته (گواتمالا، مكزيك، ونزوئلا) و نازي بري (جامائيكا) شناخته ميشود.
اين درخت بومي جنوب مكزيك و كشورهاي آمريكاي مركزي است. اين گياه از زمانهاي خيلي دور در جزائر كارائيب، جنوب آمريكا و فلوريدا به منظور استخراج صمغ در تهيه خميردندان و همچنين توليد ميوه کشت می شده است و به وسيله اسپانيائيها به فيليپين برده شده و نهايتاً به تمام نقاط گرمسيري دنيا انتشار يافته است. اين درخت هم اكنون در سطح وسيع در نوار ساحلي هندوستان و سريلانكا كشت شده است.
اكولوژي
خاك
خاكهاي كاملاً زهكشدار شني تا رسي با pH اسيدي تا خنثي (Campbell et al 1967) یا خاكهاي آهك دار با pH بين 6-8 براي كشت چيكو مناسب هستند.
آب و هوا
چيكو نسبت به خشكي مقاوم است. چيكو ميتواند شوري را تحمل كند اما نسبت به قليائيت خاك حساس است (patial & patil 1983) چيكو در مناطق خشك با 100 سانتيمتر بارندگي و در نواحي مرطوب با 300 سانتيمتر بارندگي به خوبي رشد ميكند . درخت چيكو جهت گلدهي به يك دوره خشكي نياز دارد. آبياري كافي و مناسب به منظور توليد محصول خوب و ميوه درشت در مناطق خشك ضروري است بر خلاف بيشتر نباتات گرمسيري اين گونه ميتواند درجه حرارت 2- درجه سانتيگراد را تحمل كنند. بهترين رشد اين گياه در عرضهاي جغرافيايي 12 تا 25 درجه از خط استوا و تا 1000 متر از سطح دريا است و در مناطق مرطوب بهترين رشد آن در عرضهاي جغرافيايي بالاتر از 25 درجه است.
ويژگيهاي عمومي
چيكو درختي است هميشه سبز با قامتي برافراشته و پهن و انشعابات كم كه ارتفاع آن بين 5-20 متر است، البته درختان چيكو پيوندي كوتاهتر (15-5 متر) هستند. گلهاي چيكو از نوع دو جنسي زنگوله مانند كوچك (12-8 ميلي متر). داراي 6 كاسبرگ (سه كاسبرگ در خارج و 3 كاسبرگ در داخل) گلبرگها به رنگ سبز كمرنگ متمايل به سفيد و پرچم برجسته به تعداد 6 عدد ميباشد.
گلهاي چيكو بر روي ساقه كوچك و در قاعده برگهاي مجتمع كه در انتهاي شاخههاي كوچك تشكيل ميشوند به وجود ميآيند. اوج گلدهي درختان چيكو در كشور استراليا در تابستان اتفاق ميافتد. در كشور فيليپين گلدهي در ابتداي فصل بارندگي و در ماههاي آوريل تا ژوئن صورت ميگيرد و ماههاي گلدهي در مكزيك فوريه تا مارس ميباشد. (در ايران زمان گلدهي چيكو از اواخر اسفند شروع ميشود كه در اين زمان ميزان بارندگي بسيار كم است، از اين نظر چيكو مزيت نسبي در مقابل انبه دارد چرا كه زمان گلدهي درختان انبه مصادف با اوج ريزش نزولات آسماني (15 ديماه تا اوايل فروردين ماه) است و ثانياً هواي باراني و ابري بر روي گل دهي و تلقيح گلهاي چيكو تاثیري ندارد. گلدهي چيكو در استان هرمزگان تدريجي است (اسفند تا اواخر خردادماه) بنابر اين ميوههاي به اندازههاي مختلف روي درختان ديده ميشود. زمان رسيدن اولين ميوهها تيرماه ميباشد و تا شهريور ماه روي درختان چيكو، ميوه ديده ميشود.
گردهافشاني و تشكيل ميوه
45-60 روز بعد از گل انگيزي در درخت چيكو گلها شروع به باز شدن مينمايند. عمل تلقيح گلها در شب انجام ميشود. از يك روز قبل از باز شدن گل تا 3 روز بعد از باز شدن گل كلاله آماده پذيرش دانه گرده و تلقيح شدن است. در زمان گلدهي درختان چيكو يك بو و رايحه قوي توليد ميشود و در اين زمان سطح كلاله به وسيله يك مايع چسبنده پوشيده ميشود.
در ارقامي از چيكو به دلايل توليد گرده كم، ميوه كم توليد ميكنند از اين رو اين ارقام به منظور توليد ميوه كافي نياز به استفاده از حشرات گردهافشان دارند. بيشتر ارقام چيكو خودگشن هستند.
ميوه
ميوه به شكل گرد و كروي تا بيضي به قطر 10-15 سانتي متر و طول 12 سانتي متر وزن نرمال ميوهها 100-400 گرم (بعضي از ارقام به يك كيلوگرم نيز ميرسد) ميوه داراي پوست نازك و صاف با پوستك قهوهاي روشن. گوشت ميوه نارس برنگ زرد تا قهوهاي روشن و سفت با شیرابه فراوان ولی ميوه رسيده فاقد لاتكس است و گوشت ميوه به رنگ قرمز و مزه آن خيلي شيرين و آبدار و طعم اسيدي بسيار كمي دارد. بذر به رنگ سياه براق، دوكي شكل و حدود 2 سانتي متر طول دارد.
طول دوره تشكيل تا رسيدن ميوه چيكو حدود 168-240 روز است، در كشور هندوستان اين زمان شامل 3 مرحله است. مرحله اول 112 روز است كه قطر ميوه افزايش مييابد. 28 روز بعدي را دوره انتقال ميگويند و 63 روز آخر طول ميوه افزايش مييابد و ميوه شكل اصلي خود را پيدا ميكند.
در كشور هندوستان واريتههاي زيادي ديده ميشود كه عبارتند از واريته kali patti با ميوه كوچك، cricketball با ميوه خيلي درشت و واريته Dwara pudi با ميوه درشت و شيرين (Morton 1987). مهمترين رقم پر محصول و زودرس در فلوريدا، واريته prolific است و واريتههاي پر محصول ديگر شامل Brown sugar و Russel هستند.
تكثير چيكو و مديريت نهالستان
بذرهاي چيكو پس از چند سال انبار شدن قادرند طي 2-4 هفته بعد از كاشت جوانه بزنند و درختان حاصله 6-10 سال بعد ميوه توليدكنند.
به منظور توليد درختان يكنواخت و يك شكل از روش تكثير غيرجنسي استفاده ميكنند و در مناطق مرطوب از روش پيوند شكافي يا پيوند اسكنهاي يا Marcotting بر روي نهالهاي حاصل از چيكو بذري يا گونههاي بسيار نزديك مانند Manilkara kauli استفاده ميشود.
در هواي خشك و سرد درصد موفقيت عمليات پيوند زني و گرفتن پيوندكها بيشتر است. تكثير در شرايط ميست (mist) به وسيله ساقههاي بريده شده و برگدار چيكو كه با پودرهاي ريشهزا تيمار شده باشند نيز موفقيتآميز بوده است (Rowe - pulleon 1976). درختان چيكو حاصل از پيوند بايد طي مدت 2-3 سال به ميوه بنشينند.
چگونگي تهيه بستر كاشت و فواصل كاشت
اين گياهان به عمليات تهيه بستر ويژهاي نياز ندارند. نهالهاي چيكو در صورتي كه در هواي آزاد كشت شوند بايد در يك سال اول در سايه نگهداري شوند. فواصل كاشت 6-14 متر براي هر دو گونه پيشنهاد شده است و درختان بالغ ممكن است به هرس نياز داشته باشند.
آبياري
نهالهاي جوان چيكو جهت استقرار نياز به آب دارند، آبياري كافي به منظور توليد ميوه كافي و درشت چيكو بايد در فصول خشك سال انجام شود. در استرسهاي رطوبتي ريزش گل و ميوه ديده ميشود.
درختان چيكو به دليل وجود يك شاخه مركزي با انشعابات حلقهاي منظم اطراف آن، نياز كمي به هرس دارد. درختان پيوندي ممكن است در مراحل اوليه مقداري هرس شوند تا عمل توليد شاخههاي جانبي تحريك شود. هرس درختان بالغ بايد به هرس شاخههاي خشك، لاغر و شاخههاي پائين تنه كه با خاك تماس پيدا كردهاند محدود شود.
تغذيه
درختان بالغ چيكو هر ساله به 5/1 كيلوگرم ازت و 5 كيلوگرم فسفر و 5/0 كيلوگرم پتاس نياز دارند. اين ميزان كود بايد طي دو يا سه مرحله در سال به درخت داده شود و زمان مصرف يك مرحله قبل از فصل بارندگي و يك مرحله قبل از برداشت و يا بلافاصله پس از برداشت محصول است (Marshall 1991). درختان چيكو به كود حيواني نيز نيازمند هستند. استفاده از آهك و ساير مواد غذايي نيز ممكن است ضرورت داشته باشد.
حفاظت باغ
گرچه درخت چيكو بادهاي قوي را تحمل ميكند اما به منظور توليد محصول خوب و سالم استفاده از بادشكن در مناطقي كه بادهاي شديد ميوزد توصيه ميشود.
برداشت و كنترل ميوه پس از برداشت
رسيدن ميوه چيكو در ارقام خاصي از آن بر اساس شكل ظاهري و اندازه ميوه مشخص ميگردد. مالش پوستك سطح خارجي ميوه به منظور تعيين رسيدن يا نارس بودن ميوه هميشه معيار خوبي نيست اما ريزش اولين ميوهها به روي زمين و سپس برداشت ميوههاي درشت و بزرگ روش مطمئني به شمار ميرود. عدم وجود لاتكس يا مقادير كم آن در هنگام خراشيدن سطح ميوه نيز معيار خوبي است. در بعضي از ارقام، ميوههاي رسيده پوستك خارجي خود را از دست ميدهند.
ميوه چيكو را بايد با دقت زياد برداشت نمود چرا كه به راحتي در اثر فشار، ضربه و خراشيدن، آسيب ميبيند. بعد از برداشت ميوه، دم آن بايد كنده شود و اجازه داده شود كه لاتكس آن خارج و سپس شسته شود. ميوههاي بالغ چيكو در حرارت 25 درجه سانتيگراد در مدت 3-7 روز ميرسند. اين گونه ميوهها در حرارت 15 درجه سانتيگراد و به مدت 14 روز قابل انبارداري هستند (Broughton & wong 1979). انبار كردن ميوهها در حرارتهاي كمتر باعث خسارت سرمايي (Chiling injury) و عدم رسيدن ميوهها ميگردد. عمل رسيدن ميوه چيكو با استفاده از اتيلن تسريع ميگردد (Shanmuganela et al 1971). در بعضي از كشورهاي جنوب شرق آسيا ميوه چيكو را با رنگ قهوهاي متمايل به قرمز رنگ آميزي ميكنند تا بازار پسندتر شوند.
موارد مصرف
چيكو در كشورهاي جنوب شرق آسيا يك ميوه محبوب و عامه پسند است. بيشتر سطح زير كشت اين محصول در كشورهاي هند و مكزيك قرار دارد. ارقام تجاري چيكو در كشورهاي سريلانكا، مالزي، فيليپين، تايلند، آمريكاي مركزي، ونزوئلا، فلوريداي آمريكا و نواحي جزائر كارائيب كشت شده است.
توليد سالانه 30-20 ميليون تن در فلوريدا و 25-30 ميليون تن در فيليپين و 85-20 ميليون تن در هندوستان گزارش شده است. درختان بالغ چيكو 1000-2500 ميوه در سال توليد ميكنند .
چيكو معمولاً بصورت تازه خورده ميشود. اين ميوه را به صورت فريز شده نيز مصرف می نمایند. بعضي از ميوههاي چيكو طعم بدي دارند و از مصرف اين گونه ميوهها بايد خودداري نمود. حدود 84% از ميوههاي چيكو خوردني هستند. ميوه چيكو داراي 69-75% آب است. مقدار ويتامين A و C در ميوه چيكو كم است. اسيدي بودن ميوه به خاطر وجود مالات (malate) است. قسمت گوشتي ميوه چيكو در تهيه پودر خشك، شربت، مربا، سالاد ميوهاي و ماست استفاده ميشود. حفظ نمودن عطر و طعم ميوه چيكو در عمليات فرآوری محصول مشكل است. بوي معطر چيكو به خاطر وجود متيل بنزوآت و متيل ساليسيلات است. از لاتكس درختان چيكو نيز به منظور توليد صمغ و در تهيه خميردندان استفاده ميشود.
