زمان گلدهی در مرکبات به شدت تحت تاثیر عوامل محیطی خصوصا دما و رطوبت خاک قرار دارد . اغلب گونه های مرکبات در نواحی گرمسیری با زمستان های سرد فقط یک بار در سال و در اوایل بهار گل می دهند . در این نواحی همل گل انگیزی در اواسط دی ماه صورت می گیرد . گل ها در جوانه های محوری روی شاخه های رویشی سال جاری ( هر دو رشد بهاره و تابستانه در اواخر تیر تا شهریور ) به وجود می آیند . بنابراین جوانه های گل در جوانه های 12 ماهه ( از رشد بهاره ) یا 5-6 ماهه ( از رشد تابستانه ) اتفاق می افتد . پرتقال ، گریپ فروت و دورگ های نارنگی از این حالت تبعیت می کنند .

 



 

در نواحی گرمسیری و ساحلی ممکن است درختان در طول سال چندین بار گل داده و یا اینکه دوره گلدهی بسیار طولانی داشته باشند . در لیمو ها و لایم ها گلدهی در دو فصل از سال اتفاق می افتد . البته عواملی چون بیماری ها ، بارندگی یا آبیاری بعد از یک دوره خشکی سبب تسریع در گلدهی مرکبات می شود . لیمو تاهیتی به تنش آبی مقاوم است و تعداد گل بیشتری نسبت به انواع با درجه مقاومت کمتر تولید می کند .

آغازش گل ها در طول باز شدن جوانه ، در پاسخ به تحریک ایجاد شده توسط دماهای پایین زمستان اتفاق می افتد . دماهای سرد سبب بیدار شدن جوانه ها از رکود و بلافاصله تحریک به گلدهی می شود . بنابراین پاسخ به نیاز سرمایی توسط واکنش مریستم ها به رشد ، کامل می شود . معمولا دماهای زیر 25 درجه سانتیگراد به مدت چند هفته جهت انگیزش جوانه های گل کافی مورد نیاز است . البته هر چه این دما پایین تر بیاید و بالای صفر بماند انگیزش گل ها بیشتر شده و درختان شکوفه بهتری در فصل بهار می دهند . ( مکان بررسی ما کشور ایران است و می دانیم در بسیاری از کشور ها زمستان نداشته و تعداد کشور هایی که 4 فصل باشند اندک است ) .

گل ها در مرکبات دو جنسی بوده و به صورت منفرد یا گروه های کوچک در محور برگ و روی شاخه های جوان تشکیل می شوند . زمان نمو گل های موجود در یک گل آذین تا حد زیادی با هم فرق دارد . جوانه های محوری گل بعد از نمو جوانه انتهایی شروع به رشد می کند . گلبرگ ها ابتدا در درون جوانه و به صورت فلسی روی هم قرار دارند ولی با باز شدن و نمو گل خصوصا در مرحله بلوغ به میزان زیادی از هم فاصله می گیرند . پرچم ها و گلبرگ ها روی نهنج و درست زیر صفحه ای کوتاه و حلقه مانند تشکیل می شوند . بساک ها در کنار و یا در نزدیک به سطح کلاله قرار داشته و مادگی را احاطه می کنند . هر بساک از دو کیسه گرده تشکیل شده که به صورت طولی شکافته می شوند . تخمدان از 8 الی 15 برچه تشکیل شده است .

 در مراحل اولیه رشد ، در داخل مادگی دیواره ای وجود دارد که در حقیقت ترکیبی از برچه های جوان است . برچه ها به تدریج به طرف بالا رشد نموده و حاشیه آن ها به طرف داخل و برآمدگی مرکزی متمایل می شوند . جفت در زاویه داخلی حفره هر یک از برچه ها شروع به رشد نموده و تخمک ها را به تخمدان متصل می نماید . هر تخمک بالغ شامل ناف ، خورش ، کیسه جنینی با هشت سلول و دو پوشش احاطه کننده است . دانه های کرده مرکبات چسبناک بوده و گل ها توسط حشرات به دلیل رنگ جذاب و شهد زیاد ، درشت بودن جام ، عطر فراوان گل جذب شده و بدینوسیله خود گرده افشانی یا دگرگرده افشانی می شوند . در شرایط مطلوب ، هشت روز پس از گرده افشانی عمل لقاح صورت می گیرد اما گاهی این مدت ممکن است تا چهار هفته نیز طول بکشد .

برخی از ارقام دارای گرده غیر زنده ( مثل پرتقال واشنگتن ناول ) بوده و تولید میوه های پارتنوکارپیک نموده هر چند که عمل گرده افشانی در آن ها صورت نگرفته است . ( درباره پارتنوکارپی بعدا مفصل توضیح داده خواهد شد . ) در گونه های غیر پارتنوکارپیک ، حجم بالایی از رشد تخمدان بعد از یک گرده افشانی موفقیت آمیز است و شروع رشد میوه معمولا همراه با ریزش تحریکی گلبرگ ها اتفاق می افتد . اعتقاد بر این است که این تغییرات توسط فیتوهورمون ها تنظیم می شود . در  ادامه با چند نمونه عکس ، بیشتر توضیح می دهیم .

غنچه های گل در حال رویش و سر بر آوردن

نمای دور از غنچه ها که تعداد زیادی از غنچه های گل را نشان می دهد .

نشستن زنبور بر روی گل ها ، گرده افشانی و استفاده از شهد گل ها

تبدیل شده گل ها به میوه که سمت چپ هنوز عمل لقاح انجام نشده و شکوفه وسطی در حال تبدیل شده به میوه است و شکوفه سمت راستی در مراحل اولیه تبدیل شده به میوه قرار دارد .

تبدیل موفقیت آمیز شکوفه به میوه

در این جا هم تمامی گلبرگ ها ریخته شده اند ولی هنوز قسمت هایی از شکوفه بر روی درخت باقی مانده است .

میوه در حال بزرگ شدن و در حال شکل گیری هسته اصلی میوه

منبع :

دکتر رضا فتوحی قزوینی

سازمان مرکبات کشور