طبقه بندی گیاهان
طبقه بندی گياهان از نظر چرخه زندگی
گياهان يكساله(Annuals)
گياهاني هستند كه در آنها دوره كامل زندگي يعني ازجوانه زدن بذر تا توليد گل و بذر جديد، يك فصل رشد بيشتر طول نميكشد. اين گياهان، پس از رسيدن بذر، خشك ميشوند و ميميرند. اسفناج، كاهو و اطلسي از اين گروهند. بايد در نظر داشت كه پارهاي از گياهان دوساله مانند هويج و كلم هم به دليل اين كه قسمتهاي رويشي آنها به مصرف تغذيه ميرسد (نه بذر آنها) به عنوان گياه يك ساله كاشته ميشوند. برخي گياهان نيز، مانند گوجهفرنگي و بادمجان، كه در نواحي گرمسيري گياهاني چند ساله ميباشند ولي در نواحي سردسير، در اثر سرماي زمستانه، از بين ميروند به عنوان يك ساله كشت ميگردند.
گياهان دوساله(Biennials)
گياهاني هستند كه يك چرخه كامل زندگيشان دو فصل رشد طول ميكشد. اين گياهان در سال اول فقط رشد رويشي(Vegetative) مينمايند، يعني فقط شاخساره و ريشه توليد كرده و مواد غذايي را در اندامهاي مختلف خود ذخيره ميكنند، و در سال دوم به گل مينشينند (Bolting) و توليد بذر كرده، پس از رسيدن بذر ميميرند. گياهان دوساله در سال اول، به طور معمول بدون ساقه (Rosette) بوده و روي زمين گسترش يافته، و براي ايجاد ساقه گلدهنده نياز به يك دوره سرما دارند. پس از اين كه در زمستان سرماي لازم را دريافت نمودند، در سال دوم، ساقه گلدهنده، كه به طور معمول طويل ميباشد، ايجاد ميشود. كرفس، پياز و شببو از جمله اين گياهان به شمار ميروند.
گياهان چندساله(Perennials)
در اين گياهان جوانه زدن بذر تا توليد گل ممكن است چند سال طول بكشد. اين گياهان برعكس يكساله هاودو ساله ها، بعد از رسيدن بذر، از بين نميروند وساليان پيدرپي توليد گل و بذر ميكنند. مارچوبه، ريواس، نعناع، كوكب و درختان ميوه جزو اين گروه به شمار ميروند. درگلها و سبزيهاي علفي چند ساله، به طور معمول، تنها قسمتهاي زيرزميني گياه دايمي هستند وقسمتهاي هوايي آنها اغلب يك ساله بوده، در زمستان از بين ميروند و گياه، هر بهار، شاخساره جديدي توليد ميكند. در تمشك و ديگر گياهان (Rubus)جنس تمشك ريشهها دايمي و ساقهها دوساله ميباشند. در درختان خزاندار، مثل سيب و هلو، ريشه و ساقه چند ساله و برگها يك سالهاند، و در درختان هميشه سبز، (مثل خرما و مركبات) ريشه و ساقه و برگ، هر سه چند ساله هستند.
طبقه بندی گياهان از نظر شرايط محيطی
گياهان، بسته به ميزان پايداریشان نسبت به سرمای زمستانه، در دو دسته حساس(Tender) و پايدار(Hardy) طبقهبندی ميشوند. در درختان، گاهی طبقهبندی را فراتر برده آنها را بسته به پايداری چوب(Wood hardiness) در برابر سرمای زمستانه و يا پايداری جوانه گل(Flower bud hardiness) در برابر سرمای بهاره طبقهبندی ميكنند. برای مثال، چوب درخت زردآلو ميتواند سرمای بسيار شديد را در زمستان تحمل نمايد ولی جوانه گل آن در برابر سرمای بهاره بسيار حساس ميباشد و از اين رو، كشت آن محدود به منطقههايی ميشود كه سرمای بهاره نداشته باشند. مثال ديگر، گياهان هميشه سبز مناطق گرمسيری هستند كه برخی از آنها میتوانند سرمای نزديك به صفر درجه سانتیگراد را تحمل كنند و بنابراين نيمه حساس(Semitender) هستند (مثل مركبات) و پارهای ديگر در برابر سرمای نزديك به صفر مقاومت ندارند و بنابراين حساس ميباشند (مثل نارگيل، انبه و موز). گياهان باغبانی را بسته به دمای مورد نياز در طول فصل رشد به دو دسته محصولهای فصل خنك(Cool season crops) و محصولهای فصل گرم(Warm season crops) تقسيمبندی ميكنند. دسته اول دربرگيرنده گياهانی است كه بذرشان در دماهای پايين (حدود 4 درجه سانتیگراد) قادر به جوانه زدن است و خودشان نيز در هوای خنك بهترين رشد را دارند و بيشترين محصول را میدهند (مثل نخود فرنگی، كلم، هويج، پياز و كاهو). دسته دوم شامل گياهانی است كه بذرشان برای جوانه زدن احتياج به دمای بالا دارد و خودشان نيز در هوای گرم بهترين رشد را دارند و بيشترين محصول را میدهند (مثل لوبيا، هندوانه، ذرت بلال و گوجه فرنگی).
طبقه بندی گياهان از نظر عادت رشد و ماهيت ساقه
در اين طبقهبندی، گياهان به دو دسته چوبی(Woody) و علفی (Herbaceous) تقسيمبندی میشوند. گروه اول كه دارای اندام و بافتهای چوبی میباشند، خود به سه دسته كوچكتر: درخت(Tree)، درختچه(Shrub) و خزنده(Liana) تقسيمبندی میگردند. درخت به طور معمول دارای يك تنه اصلی مستقيم است (مثل كاج و چنار) در صورتی كه درختچه دارای چندين شاخه اصلی، به جای تنه اصلی، میباشد (مثل شمشاد و تمشك). گياهان چوبی خزنده با وجودی كه دارای ساقه مشخص میباشند، نمیتوانند بدون قيم روی تنه خود بايستند (مثل تاك). گياهان علفی، كه دارای بافتهای ترد و نرم میباشند، خود به دو دسته كوچكتر: علف(Herb) و بياره(Vine) تقسيم میشوند. دسته اول نياز به قيم نداشته و روی ساقه خود میايستند (مثل شمعدانی و اطلسی). دسته دوم روی زمين میخزند (مثل هندوانه و كدو). گياهان چوبی بيشتر چندسالهاند در صورتی كه گياهان علفی ممكن است يك ساله، دوساله و يا چند ساله باشند. در منطقههای معتدله شاخساره گياهان علفی چندساله هر سال در اثر سرما از بين میرود ولی ريشه آنها زنده میماند و در بهار سال بعد دوباره شاخساره جديد توليد میكند. از اين دسته، گياهانی مثل كوكب، نعناع و توتفرنگی را میتوان نام برد. به طور كلی، گياهانی كه برگهای خود را در فصل زمستان از دست میدهند. خزاندار(Deciduous) خوانده میشوند (مانند بيد، نارون و چنار) و آنهايی كه در سراسر سال دارای برگ هستند هميشه سبز(Evergreen) ناميده میشوند (مانند نارنج، زيتون خرما). البته در گياهان هميشه سبز هم، ريزش برگ وجود دارد ولی اين عمل به تدريج صورت میپذيرد، به طوری كه هميشه روی گياه برگهايی وجود دارد كه آن را سرسبز نگه میدارند. گياهان خزاندار بيشتر در منطقههای معتدله جهان ديده میشوند درحالی كه گياهان هميشه سبز ويژه نواحی گرمسيری و نيمه گرمسيری میباشند.
طبقه بندی علمی
بخشهای مختلف طبقهبندیهای قديمی، پيوسته، با كاست و فزود تعدد گياه تغيير میكرد، تا اين كه در نيمههای قرن هيجدهم كارل لينه(Carl von Linne) گياهان را، از نظر شباهتها و اختلافهای ظاهری و ساختاری، تقسيمبندی كرد و انقلابی در طبقهبندی گياهان پديد آورد. در نيمههای قرن نوزدهم چارلز داروين(Charls Darwin) نظريه تكامل را مطرح كرد كه اين نظريه روش نامگذاری را تكميل كرد. از آن به بعد با پيشرفت دانش طبقهبندی موجودات زنده، تغييرها زيادی در اين طبقهبندیها به وجود آمد. يكی از آخرين طبقهبندیها توسط ويتاكر(W.R.Whittaker) در سال 1969 ميلادی پيشنهاد شد. بر اساس اين طبقهبندی موجودات زنده به پنج قلمرو(Kingdom) تقسيم میشوند كه عبارتند از: قلمرو تك زيان(Monera)، قلمرو آغازيان(Protista)، قلمرو قارچها(Fungi)، قلمرو جانوران(Animalia) و قلمرو گياهان(Plantae). قلمرو گياهان خود به بیآوندان (Bryophyta) و آوندداران(Tracheophyta) طبقهبندی میشوند. آوندداران به نوبه خود به نه قسمت (Division) تقسيم میشوند كه در ميان آنها ناژويان(Coniferophyta) و گلداران (Anthophyta) از اهميت ويژه در باغبانی برخوردارند. ناژويان كه بازدانگان (Gymnosperm) میباشند شامل حدود هفتصد نوع گياه میباشد كه بيشتر درختانی هميشه سبز بوده و در نواحی معتدل دنيا پراكنده میباشند. از ويژگیهای بازدانگان اين است كه بذر آنها بدون پوشش روی ميوه مخروطی (ناژو)(Cone) ايجاد میشود و بيشتر سوزنی برگ هستند. بازدانگان بيشتر زينتی بوده و منبع اصلی توليد چوب، رزينهای گياهی و تربانتين میباشند. زير قسمت نهاندانگان(Angiosperms) شامل 250000 نوع گياه است كه در سراسر دنيا پراكندهاند، و از لحاظ اقتصادی، ازجمله مهمترين گياهان به شمار رفته، منبع اصلی غذا، آشاميدنیها، لباس، پناهگاه، كاغذ، لاستيك، روغن و ادويهها میباشند. از ويژگیهای آنها اين است كه بذرشان در داخل ميوه پنهان بوده و بيشتر پهن برگ میباشند. نهاندانگان، دارای دو رده(Class) يك رده تكلپهایها(Monocotyledons) و ديگر رده دولپهایها(Dicotyledons) است. ويژگیهای دولپهای ها به شرح زير است: 1- رويان (جنين) آنها دارای دو لپه است.2- رگبرگها از رگبرگ اصلی يا پايين آن منشعب شدهاند. 3- اجزاء گل آنها چهار يا پنج يا مضربی از اين اعداد میباشد. 4- سيستم ريشه گياهان به طور معمول راست میباشد. 5- لايه زاينده در گونهای چوبی هر ساله يا در هر فصل رشدشان حلقهای استوانهای از چوب اضافه مینمايد. 6- ساقه دارای دستههای آوندی در يك تك استوانه میباشد. ويژگیهای تك لپهایها به شرح زير است: 1- رويان آنها دارای يك لپه است. 2- رگبرگهای اصلی آنها به صورت موازی با يكديگرند. 3- اجزاء گل آنها سه يا مضربی از سه میباشد. 4- سيستم ريشه آنها، افشان میباشد. 5- ساقه و ريشه آنها بدون لايه زاينده میباشد و هرساله قطرشان با تشكيل حلقه سالانه افزوده نمیشود. 6- ساقه آنها داراي دستههايی آوندی میباشد كه گسترهای نامنظم دارند. دولپهایها شامل حدود 200000 نوع گياه هستند كه همگی پهن برگ میباشند. تكلپهایها دارای حدود 50000 نوع گياه و در برگيرنده راستههای(Order) مهمی مثل نخلها(Plamales)، سوسنیها(Liliales) و غلات(Graminales)(Family) تقسيمبندی میشود. برای مثال از تيرههای رده تكلپهای: گندم سانان(Gramineae) و گنسانان(Orchids) و از تيرههای رده دولپهایها: لوبياسانان(Leguminosae) كدوسانان(Cucurbitacae)، چترسانان(Umbeliferae) و وردسانان(Rosacee) را میتوان نام برد. هر تيره به تقسيمبندی كوچكتری به نام جنس(Genus) و هرجنس به تقسيمبندی كوچكتری به نام گونه(Species) طبقهبندی میشود. گونه كوچكترين تقسيمبندی علمی گياهی به شمار میرود ولی از نظر باغبانی تقسيمبندی كوچكتری به نام رقم(Cultivar cultivated variety)(Variety) به كار گرفته میشود. بر اساس قانون بينالمللی نامگذاری گياهان اهلی، رقم، چنين تعريف میشود: میباشند. مخلها و غلات در مجموع مهمترين منبع غذايی و مسكنی براي مردم دنيا به شمار میروند. هر راسته به چندين تيره (برگرفته شده در انگليسی از واژه «واريته اهلی») وجود دارد. امروزه واژه رقم به جای واژه قديمی واريته مجموعهای از گياهان اهلی (زير كشت) كه به روشنی با ويژگیهای مشخصی (مورفولوژيكی، فيزيولوژيكی، سيتولوژيكی، شيميايی، و غيره) شناخته میشوند و هنگامی كه با روشهای جنسی يا رويشی افزوده میشوند اين ويژگیها ويژه را نگه میدارند. واريته از نظر گياهشناسی اهميت دارد و به معنی جمعيتی درون يك گونه است كه يك ويژگی منحصر به فرد طبيعی را دارا میباشد. با توجه به آنچه گفته شد، در باغبانی، رقم اهميت دارد (نه واريته). بنابراين، در گفتهها و نوشتهها بايد رقم به كار برده شود. برای مثال رقم سيب «گلاب» درطبقهبندی علمی به صورت زير نوشته می شود: قلمرو: گياهانقسمت: گلدارانزيرقسمت: نهاندانگانرده: دولپهای ها راسته: وردهاتيره: وردسانانجنس: مالوس(Malus domestica)گونه: دمستيكا(Malus domestica)رقم: «گلاب»
طبقه بندى ميوه ها
از نظر گياهشناسی، ميوه عبارت است از تخمدان رشد كرده وتكامل يافته يك گل كه ممكن است با برخي قسمتهاى ديگر گل همراه باشد. از نظر باغبانی، ميوه عبارت است از قسمت گوشتی و خوراكی يك گياه چندساله كه به طور معمول به صورت تازه مصرف ميشود و در به وجود آمدنش قسمتهاى مختلف گل تأثير مستقيم دارند. بنابراين خربزه، هندوانه، خيار، گوجه فرنگي و بادنجان كه همگی يك ساله هستند، يا به صورت يك ساله كشت ميشوند و غده سيبزميني كه گل در به وجود آمدنش نقشي ندارد، ميوه به حساب نميآيند و دربخش سبزِىها از آنها نام برده ميشود. ميوهها، از نظر نيازهای دمايی، به دو دسته تقسيم ميشوند: ميوههای مناطق معتدله و ميوههای گرمسيری و نيمه گرمسيری. ميوههای مناطق معتدله، همگی خزاندار بوده، برای رشد دوباره احتياج به يك دوره سرمای زمستانه دارند تا ازحالت خفتگی بيرون آيند. ميوههای گرمسيری و نيمه گرمسيری ممكن است هميشه سبز و يا خزاندار باشند و بيشتر در مناطق گرم و نيمه گرم دنيا ميرويند، و آنهايی كه از اين گروه خزاندار هستند به سرمای بسيار كمی نياز دارند. هر يك از دو گروه فوق، بر اساس عادت رشد و نوع ميوهای كه به وجود ميآورند، به گروههای متفاوتی به شرح زير تقسيم ميشوند: الف)طبقهبندی ميوههای مناطق معتدله 1- ميوههای درختیالف- ميوههای دانهدار(Pome fruits) : مانند سيب، گلابی، به و زالزالك ب- ميوههای هستهدار(Stone fruits) : مانند گيلاس، آلبالو، زردآلو، هلو، گوجه و آلوج- ميوههای مركب(Multiple ftuits) : مانند شاهتوت و توتد- ميوههای خشكباری (خشكبارها)(Nuts) : مانند فندق، گردو و بادام 2- ميوههاي خرد يا دانه ريز (ريزميوهها)(Small fruits) مهمترين ريزميوهها عبارتند از:الف - آنهايي كه ميوه سته يا حبه(Berry) دارند : مانند انگور، انگور فرنگي(Gooseberry) و زغال اخته آبیرنگ(Blueberry) ب- آنهايی كه ميوه مجتمع (Aggregate) دارند : مانند تمشك و توت فرنگی ب) طبقهبندی ميوههای مناطق نيمه گرمسيری و گرمسيری1- درختان هميشه سبزالف- مركبات: شامل پرتقال، ليموشيرين، نارنگی، ليموترش، گريپ فروت. ب- نخيلات: شامل خرما و نارگيل ج- ازگيل: كه جزو دانهدارها است د- زيتون و خربزه درختي(Papaya)ه - انبه و آواكادو 2- درختان ميوهخزاندار :مانند انار، انجير، پسته، خرمالو 3- گياهان علفی:مانند موز، آناناس
طبقه بندى سبزی ها
سبزی،عبارت است از قسمت خوراكی گياهان علفي (ازجمله از نظر گياهشناسی ميوه برخی از آنها) كه به صورت خام يا پخته در غذای اصلی به كار ميرود. بايد توجه داشت كه تفاوت دقيقی بين ميوه و سبزی نميتوان مشخص نمود و تعاريف ذكرشده برای ميوه و سبزی با آنكه مورد بيشتر گياهان خوراكی صادق است ولی استثناهايی نيز وجود دارند. الف) طبقهبندی سبزيی ها بر اساس قسمتهای خوراكی: قسمت خوراكی سبزیها، بر حسب نوع، ميتواند از ريشه تا گل را در برگيرد، به همين دليل، بر اساس مجموعهای از قسمت خوراكی، نحوه زندگی و خويشاوندی علمی، سبزیها را به گروههای زير تقسيم مينمايند: الف- سبزیهای ريشهای(Root crops): مانند هويج، چغندر لبويی، شلغم و تربچهب- سبزیهای پيازی(Bulb crops): مانند پياز، سير، موسير، پيازچه، ترهفرنگی و تره ايرانی پ- سبزیهای غدهای(Tuber crops): مانند سيبزمينی و سيبزمينی ترشی ت- سبزیهای جاليزی(Vine crops): مانند خيار، هندوانه، انواع كدو، خربزه و طالبیث- سبزيی های تيره كلمسان(Cole crops): مانند كلم گل، كلم تكمه، كلم قمری، كلم سبز و كلم پيچ ج- سبزيی های خورشی(Greens): مانند اسفناج، كرفس، جعفری، ريواس، چغندر برگی، تره، گشنيز، شنبليله و شويد چ- سبزیهای سالادی(Salad crops): مانند كاهو، كاسنی، و تره تيزك آبی ح- سبزیهای تيره سيبزمينی سانان(Solanaceous crops): مانند بادمجان، گوجهفرنگی و فلفل خ- سبزیهای لوبياسانان(Legumes): مانند لوبيای چشمبلبلی، لوبيا، نخودفرنگی، باقلا، ماش، عدس، و نخود ايرانی د- سبزیهای خوردنی(Herbs): مانند ريحان، مرزه، ترخون، شاهی، نعناع، تره ايرانی و تربچه ذ- متفرقه(Miscellaneous): مانند ذرت بلال، مارچوبه، قارچ، باميه و آرتيشو ب) طبقهبندی سبزیها بر اساس تيره گياهی و قسمتهای مورد استفاده: 1-سبزیهايی كه برگ، گل و يا ساقه آنها مورد استفاده قرار ميگيرد: الف- تيره سوسن سانان(Liliaceae):مانند مارچوبهب- تيره چغندر سانان(Chenopodiaceae):مانند چغندر سالادی، چغندر برگی و اسفناجپ- تيره چتر سانان(Umbeliferae):مانند كرفس و جعفریت- تيره كلاهپرك سانان(Compositae):مانند آرتيشو، كنگر، كاسنی و كاهوث- تيره هفت بند سانان(Polygonaceae):مانند ريواسج- تيره چليپا سانان(Cruciferae):مانند كلم تكمه، كلم پيچ، كلم گل، شاهی (تره تيزك) و شلغم2- سبزیهايی كه ريشه يا قسمتهای زيرزمينی آنها به مصرف ميرسد: الف- تيره نسرين سانان(Amary llidaceeae): مانند چغندر لبوییب- تيره چغندر سانان: سير، پياز، موسير و پيازچهپ- تيره چليپا سانان: مانند ترب اسبی، تربچه و شلغمت- تيره نيلوفر سانان(Convolvulaceae): مانند سيبزمينی شيرينث- تيره چتر سانان: مانند هويج، كرفس قمری، جعفری ريشه بلندج- تيره كلاهپرك سانان: مانند سيبزمينی ترشیچ- تيره سيبزميني سانان: مانند سيبزميني3- سبزیهايی كه ميوه يا دانه آنها مورد استفاده قرار ميگيرد: الف- تيره گندمسانان: مانند ذرت بلال ب- تيره لوبياسانان: مانند لوبيا چشمبلبلی، باقلا، لوبيا آمريكايی، نخود فرنگی، عدس، نخود ايرانی و ماش پ- تيره سيبزمينی سانان: بادمجان، فلفل سبز و گوجه فرنگی ت- تيره كدوسانان: مانند كدومسمايی، كدو تنبل، كدوحلوايی، طالبی، هندوانه، گرمك، خربزه و خيار چنبر پ) طبقهبندی سبزیها بر اساس پايداری در برابر سرمای زمستانه: در جدول زير، سبزیها بر حسب درجه پايداری شان نسبت به سرما گروهبندی شدهاند. تمام گياهان نامبرده در اين جدول به جز آنهايی كه جزو تيره گندم سانان، سوسنسانان و نسرين سانان می باشند، دولپهای هستند. اين تقسيمبندی بر حسب قابليت جوانه زدن بذر در دماهای مختلف میباشد. بطور معمول در هنگام سرما، گياهان فصل گرم رشدشان متوقف شده، در سرمای شديد و يخبندان از بين ميروند. جدا كردن سبزيی های مقاوم از نيمه مقاوم فقط از روی جوانه زدن بذر آنها در دماهای مختلف و قدرت مقابله آنها با سرما، فقط در زمانی كه گياه كوچك است، مقدور ميباشد و پس از آن كه گياه بزرگ شد ديگر تابع اين قانون نيست. برای مثال هويج و چغندر، با وجودی كه جزو دسته نيمه مقاوم هستند، ميتوانند زمستان را درون خاك باقی بمانند زيرا خاك، براي ريشه آنها حكم عايقی حرارتی دارد كه ريشه را در برابر سرما حفظ ميكند.
طبقه بندی گياهان متفرقه
گياهان متفرقه شامل گياهانی هستند كه جزو گياهان باغبانی محسوب میشوند، ولی درهيچ يك از سه دسته ميوه ها،سبزی ها و گياهان زينتی نمیگنجند و گروههای زير را شامل ميشوند: 1- گياهان نوشابهای(Beverage plants): مانند چای، قهوه و كاكائو 2- گياهان شيرابهای(Latex plants): مانند درخت كائوچو و فيكوس 3- گياهان دارويی(Medicinal plants): مانند گل گاوزبان و سنبلالطيب 4- گياهان ادويهای(Spice plants): مانند وانيل، دارچين، هل، زردچوبه و آويشن
طبقه بندی گياهان زينتی(Ornamentals)
گياهانی كه برای زيبايی شاخساره، گل و يا ميوهشان مورد استفاده قرار ميگيرند، گياهان زينتی ناميده ميشوند،و در برگيرنده دستههای زير ميباشند: الف) گياهان چوبی:1-درختها الف- خزاندارها: مانند افرا، سپيدار، و نارون ب- هميشه سبزها: مانند كاج سرو و نخل زينتی 2-درختچههاالف- خزاندارها: مانند ياس خوشهای وگل سرخ ب- هميشه سبزها: مانند خرزهره و شمشادب) گياهان علفی(Herbaceous) :1-چندسالهها: الف-گلها(Flowers): مانند شمعدانی، اختر، ميخك، داودی و زنبقب- گياهان برگسارهای(Foliage plants): مانند برگبيدی، گردی، چمن و برگ انجيری 2-دوسالهها: مثل گل استكانی، گل انگشتانه و گل خطمی. 3- يكساله ها: مثل آهار، اطلسی و مرواريد.